Ουκρανοί πρόσφυγες στην Ευρώπη: τρία χρόνια μετά και μια ζωή σε εκκρεμότητα

Τρία χρόνια μετά την πλήρους κλίμακας εισβολή της Ρωσίας στην Ουκρανία, εκατομμύρια Ουκρανοί πρόσφυγες σε όλη την Ευρώπη ζουν σε κατάσταση αβεβαιότητας. Καθώς η διεθνής υποστήριξη μειώνεται και το κόστος διαβίωσης αυξάνεται, πολλοί αντιμετωπίζουν ολοένα και μεγαλύτερες προκλήσεις—από γραφειοκρατικά εμπόδια μέχρι τη μείωση των κοινωνικών παροχών—αναγκάζοντας ορισμένους να κάνουν μια αδύνατη επιλογή: να μείνουν και να παλέψουν σε ξένες χώρες ή να επιστρέψουν σε μια πατρίδα υπό ρωσική κατοχή.

«Γίνεται πολύς λόγος για το ότι ο πόλεμος θα τελειώσει σύντομα. Όλοι το θέλουμε αυτό, φυσικά. Όμως ο πόλεμος συνεχίζεται, και ο μεγαλύτερος φόβος μου είναι ότι η υποστήριξη που όλοι νιώσαμε στην αρχή, και που ακόμα νιώθουμε, θα αρχίσει να μειώνεται», λέει η Ναταλία Κ., η οποία εγκατέλειψε το Κίεβο για την Τσεχία πριν από τρία χρόνια, μιλώντας σε δημοσιογράφους του CT για το “A European Perspective“. Η ανησυχία της Ναταλίας αντικατοπτρίζει μια αυξανόμενη πρόκληση για τους Ουκρανούς που προσπαθούν να ξαναχτίσουν τη ζωή τους στην Ευρώπη.

Τον Ιούνιο του 2024, το Συμβούλιο της Ευρωπαϊκής Ένωσης παρέτεινε τον μηχανισμό προσωρινής προστασίας για τους Ουκρανούς πρόσφυγες—ο οποίος ενεργοποιήθηκε αρχικά στις 4 Μαρτίου 2022—έως τον Μάρτιο του 2026. Αυτό το σύστημα εγγυάται στους δικαιούχους το δικαίωμα διαμονής, πρόσβαση στην αγορά εργασίας και τη στέγαση, ιατρική περίθαλψη, κοινωνική πρόνοια και εκπαίδευση για τα παιδιά.

Ωστόσο, τρία χρόνια μετά την έναρξη της σύγκρουσης, το σύστημα υποστήριξης που δημιουργήθηκε για τους Ουκρανούς πρόσφυγες εμφανίζει σημάδια εξασθένησης σε όλη την Ευρώπη. Αυτό έχει αφήσει πολλούς Ουκρανούς που διέφυγαν από τις συγκρούσεις σε μια δύσκολη και αβέβαιη θέση.

Περισσότεροι Ουκρανοί επιστρέφουν πίσω παρά τους κινδύνους

Στις 14 Φεβρουαρίου, η Διεθνής Ομοσπονδία Συλλόγων Ερυθρού Σταυρού και Ερυθράς Ημισελήνου (IFRC) αποκάλυψε σε έκθεσή της ότι η μείωση της διεθνούς υποστήριξης, σε συνδυασμό με το αυξανόμενο κόστος ζωής, οδηγεί πολλούς πρόσφυγες σε «σοβαρές δυσκολίες». Αυτό, σύμφωνα με την οργάνωση, αναγκάζει πολλούς πρόσφυγες να επιστρέψουν στην πατρίδα τους «όχι από επιλογή, αλλά από ανάγκη».

«Έχουμε δει κυβερνήσεις να εφαρμόζουν την οδηγία για την προσωρινή προστασία με πιο περιορισμένο τρόπο, γεγονός που οδηγεί σε νέα επίπεδα ευαλωτότητας», δηλώνει στο AFP η Μαντλίν Λιόν, μία από τις συντάκτριες της έκθεσης. Για παράδειγμα, τον Δεκέμβριο, το ελβετικό κοινοβούλιο αποφάσισε να περιορίσει το καθεστώς προστασίας που παρέχεται στους Ουκρανούς πρόσφυγες μόνο σε όσους προέρχονται από περιοχές που κατέχονται από ρωσικά στρατεύματα ή βομβαρδίζονται τακτικά.

Swiss refugee policy for Ukrainians leaves many questions unanswered (Swissinfo)]

Την ίδια στιγμή, από την 1η Ιανουαρίου 2025, η Εσθονία έχει αυστηροποιήσει τους κανονισμούς για τους Ουκρανούς που αναζητούν ιατροφαρμακευτική περίθαλψη στη χώρα, σύμφωνα με το ERR. 

«Τα τελευταία τρία χρόνια βλέπουμε την ευαλωτότητα να αυξάνεται σταδιακά», αναφέρει η Μαντλίν Λιόν, επισημαίνοντας ιδιαίτερα το γεγονός ότι πολλοί ηλικιωμένοι πρόσφυγες αντιμετωπίζουν διογκούμενα επίπεδα χρέους. Η έκθεση διαπιστώνει ότι ένας στους τρεις Ουκρανούς πρόσφυγες είναι αυτή τη στιγμή χρεωμένος. Επίσης, τόνισε ως ανησυχητική ένδειξη το γεγονός ότι πολλοί πρόσφυγες αποφασίζουν να επιστρέψουν στην Ουκρανία για να λάβουν ζωτικής σημασίας ιατρική περίθαλψη.

5,08 εκατομμύρια Ουκρανοί πρόσφυγες σε ευρωπαϊκές χώρες

Σύμφωνα με τα πιο πρόσφατα στοιχεία της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR), που συγκεντρώθηκαν από το RTVE για το “A European Perspective“, 5,08 εκατομμύρια Ουκρανοί έχουν καταφύγει σε ευρωπαϊκές χώρες. Οι περισσότεροι είναι γυναίκες, παιδιά και ηλικιωμένοι, καθώς οι άνδρες στρατεύσιμης ηλικίας υποχρεούνται να παραμείνουν στην Ουκρανία.

Περίπου οι μισοί από τους Ουκρανούς που έχουν εγκαταλείψει τη χώρα τους ζουν πλέον στην Πολωνία, τη Γερμανία και την Τσεχία. Σε αναλογία με τον πληθυσμό, η Τσεχία έχει δεχθεί τους περισσότερους, με 35,7 Ουκρανούς πρόσφυγες ανά 1.000 κατοίκους, ακολουθούμενη από την Πολωνία (27,1) και την Εσθονία (25,8).

«Αν κοιτάξουμε πίσω στον Φεβρουάριο του 2022, δεκάδες χιλιάδες πρόσφυγες περνούσαν τα σύνορα. Υπήρχε μια τεράστια κινητοποίηση υποστήριξης από τις κυβερνήσεις και την κοινωνία των πολιτών», δηλώνει στο “A European Perspective” ο Μάθιου Σάλτμαρς, εκπρόσωπος της Ύπατης Αρμοστείας του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR). 

«Τρία χρόνια μετά, η κατάσταση είναι εντελώς διαφορετική. Νομίζω ότι το πνεύμα φιλοξενίας εξακολουθεί να υπάρχει. Αλλά τώρα είναι πολύ πιο δύσκολο, και όσο περισσότερο μένουν οι άνθρωποι, τόσο πιο δύσκολο γίνεται—οικονομικά και κοινωνικά». 

Μεταστροφή του δημοσίου αισθήματος

“Πάρτε την Πολωνία. Η χώρα δηλώνει ότι έχει δαπανήσει πάνω από 7,4 δισεκατομμύρια ζλότι (PLN) στο πλαίσιο του μηχανισμού προσωρινής προστασίας για τη στήριξη των Ουκρανών προσφύγων—και ότι οι απλοί Πολωνοί πολίτες έχουν ξοδέψει ακόμα περισσότερα από την τσέπη τους για να βοηθήσουν όσους εγκατέλειψαν λόγω των συγκρούσεων”, λέει ο Σάλτμαρς.

Ωστόσο, οι πιέσεις στα συστήματα στέγασης, εκπαίδευσης και υγειονομικής περίθαλψης της χώρας οδηγούν σε μια αλλαγή του δημόσιου αισθήματος, όπως αναφέρει το Radio France. Μια πρόσφατη έρευνα του ινστιτούτου ερευνών κοινής γνώμης CBOS επιβεβαιώνει αυτή την τάση: ενώ πάνω από το 90% των Πολωνών υποστήριζε την αποδοχή των Ουκρανών προσφύγων μετά την έναρξη του πολέμου το 2022, το ποσοστό αυτό έχει πλέον μειωθεί σε 53%. Νωρίτερα φέτος, ο πρωθυπουργός της χώρας, Ντόναλντ Τουσκ, υποστήριξε δημοσίως μια πρόταση του δημάρχου της Βαρσοβίας και υποψήφιου για την προεδρία Ραφάλ Τσασκόφσκι για περιορισμό της βοήθειας προς τους Ουκρανούς πρόσφυγες. Το Suspilne αναφέρει ότι η πρόταση επικεντρωνόταν συγκεκριμένα στον περιορισμό του επιδόματος τέκνων μόνο σε Ουκρανούς που εργάζονται και πληρώνουν φόρους στη χώρα.

Η εξασθένηση της δημόσιας υποστήριξης παρατηρείται και σε άλλα μέρη της Ευρώπης. Τον Δεκέμβριο, μια δημοσκόπηση στη Λιθουανία διαπίστωσε ότι οι Λιθουανοί που καλωσόρισαν Ουκρανούς στα σπίτια τους πριν από τρία χρόνια είναι πλέον πιο διστακτικοί να το κάνουν και λιγότεροι από τους μισούς ερωτηθέντες δήλωσαν ότι θα νοίκιαζαν τώρα τα σπίτια τους σε Ουκρανούς. Εν τω μεταξύ, το LSM αναφέρει ότι η προθυμία των Λετονών να δεχτούν Ουκρανούς πρόσφυγες έχει επίσης μειωθεί σημαντικά. Το ποσοστό υποστήριξης, που ήταν 73,5% στα τέλη του 2022, έχει μειωθεί σε 46,8% τον Δεκέμβριο του 2024.

Renting out apartments to private individuals: fewer want to rent to Ukrainians LSM

Δυσκολίες ανεύρεσης εργασίας

Η αντίδραση στην υποστήριξη που παρέχεται στους Ουκρανούς πρόσφυγες οφείλεται συχνά στην αντίληψη ότι αποτελούν επιβάρυνση για τους περιορισμένους οικονομικούς πόρους μιας χώρας. Αυτό οδήγησε τον δήμαρχο του Bad Griesbach, στη Βαυαρία, να απαγορεύσει στο διοικητικό του προσωπικό να καταχωρεί Ουκρανούς πρόσφυγες τον Οκτώβριο, αναφέρει το BR.

Refugees in Bad Griesbach: excessive demands or prejudice? (BR)

Ωστόσο, ορισμένες ευρωπαϊκές χώρες έχουν διαπιστώσει ότι οι εκτοπισμένοι Ουκρανοί έχουν συμβάλει σημαντικά στις οικονομίες τους. Τα έσοδα που παράγονται από Ουκρανούς πολίτες στην Τσεχία έχουν ξεπεράσει τις κρατικές δαπάνες για την υποστήριξη της ένταξής τους από το δεύτερο εξάμηνο του 2023. Στη Λετονία, ο αριθμός των Ουκρανών προσφύγων που εργάζονται και φορολογούνται έχει τριπλασιαστεί σε τρία χρόνια, σηματοδοτώντας μια αξιοσημείωτη αύξηση στη συμμετοχή στο εργατικό δυναμικό, σύμφωνα με το LSM.

Ukrainian refugees are paying the Czech Republic more than they are receiving. They also benefit the economy (CT)

Εντούτοις, τα στοιχεία υποδηλώνουν ότι πολλοί Ουκρανοί δεν εργάζονται αξιοποιώντας πλήρως τα προσόντα τους. Στη Λετονία, το LSM συναντήθηκε με την Άννα, μια μητέρα δύο παιδιών που λόγω γλώσσας δυσκολεύεται να εργαστεί στον τομέα της. «Στην Ουκρανία εργαζόμουν σε ένα εργοστάσιο αεροναυπηγικής ως ειδικός ελέγχου, όμως εδώ δεν μπορώ να εργαστώ στην ειδικότητά μου αν δεν γνωρίζω τη γλώσσα», είπε. «Τώρα μπορώ να εργαστώ μόνο ως καθαρίστρια ή επιστάτρια».

Job Exchange in Riga offers vacancies for Ukrainians in medicine, food production and road construction (LSM)

Καθώς το κόστος ζωής συνεχίζει να αυξάνεται σε ολόκληρη τη Γηραιά Ήπειρο, πολλοί αντιμετωπίζουν οικονομικές δυσκολίες λόγω των χαμηλών μισθών. Σύμφωνα με έκθεση της IFRC, το 42% των Ουκρανών πολιτών που επιστρέφουν στην πατρίδα τους αναφέρουν τις δυσκολίες απασχόλησης στο εξωτερικό ως τον λόγο για την επιστροφή τους.

Why Ukrainian refugees find it so difficult to find work (BR)

Ταυτόχρονα, η πρόσφατη απόφαση της κυβέρνησης των ΗΠΑ να παγώσει την ξένη βοήθεια έχει ασκήσει περαιτέρω πίεση στα δίκτυα υποστήριξης των προσφύγων. Το LSM ανέφερε ότι ένα πρόγραμμα που σχεδιάστηκε από το δημοτικό συμβούλιο της Ρίγας για να βοηθήσει τους Ουκρανούς να αφομοιωθούν έχει ήδη σταματήσει, ενώ ορισμένες λετονικές ΜΚΟ αναγκάστηκαν να στραφούν σε νέες πηγές χρηματοδότησης. Το πάγωμα της χρηματοδότησης έχει επίσης επηρεάσει ανθρωπιστικές οργανώσεις που λαμβάνουν βοήθεια από τις ΗΠΑ σε χώρες που συνορεύουν με την Ουκρανία, όπως η Πολωνία, η οποία υποδέχθηκε περισσότερους από ένα εκατομμύριο Ουκρανούς πρόσφυγες μετά την έναρξη της ολοκληρωτικής εισβολής της Ρωσίας πριν από τρία χρόνια. “Από τη μια μέρα στην άλλη έπρεπε να αποσύρουμε το προσωπικό μας από τα έργα”, δήλωσε στο RTÉ News ένας αξιωματούχος ανθρωπιστικής οργάνωσης στη Βαρσοβία.

“Από το 2022, δεν μπορούμε να προγραμματίσουμε τίποτα”

Όλα αυτά αφήνουν τους εκτοπισμένους Ουκρανούς αντιμέτωπους με ένα αβέβαιο μέλλον. Καθώς οι μήνες μετατράπηκαν σε χρόνια, η επιστροφή στην πατρίδα μοιάζει όλο και πιο ανέφικτη. Πολλοί βρίσκονται διχασμένοι ανάμεσα στο να ξεκινήσουν μια νέα ζωή στο εξωτερικό και τη λαχτάρα να επιστρέψουν σε μια χώρα που εξακολουθεί όμως να βρίσκεται σε πόλεμο. Η εξασθένηση της υποστήριξης στις χώρες υποδοχής έχει μόνο περιπλέξει αυτή την επιλογή. «Μεταξύ μας οι Ουκρανοί, λέμε: “Από το 2022, δεν μπορούμε να σχεδιάζουμε τίποτα”. Δεν προσπαθούμε καν πια. Όλοι κάναμε σχέδια στις αρχές του 2022, και όλοι ξέρουμε πώς κατέληξε αυτό», εκμυστηρεύτηκε η Ναταλία Κ. στους δημοσιογράφους του CT στην Πράγα.

Σύμφωνα με τον Μάθιου Σάλτμαρς από την Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες (UNHCR), οι έρευνες δείχνουν σταθερά ότι οι περισσότεροι πρόσφυγες σκοπεύουν να επιστρέψουν στην πατρίδα τους. “Ωστόσο, όταν τους ρωτούν: Σκοπεύετε να επιστρέψετε στο σπίτι σας σύντομα; τότε οι αριθμοί μειώνονται σημαντικά”, εξηγεί.

“There’s only death waiting for us there”: Ukrainian refugees in a French village draw a line under their former lives (FTV)

Στην Εσθονία, οι δημοσιογράφοι του ERR έθεσαν την ερώτηση στην Πολίνα, μία από τις 34.000 πρόσφυγες που έχουν εγκατασταθεί στη χώρα. “Δεν ξέρω πώς να απαντήσω στην ερώτηση αν θέλω να επιστρέψω, γιατί δεν μου έχει μείνει τίποτα εκεί – θα έπρεπε να ξεκινήσω ξανά από την αρχή”, λέει.

Ο δεκατετράχρονος Πάβλο, ο οποίος έχει περάσει τρία χρόνια στην Ελβετία, αισθάνεται με παρόμοιο τρόπο διχασμένος. «Στην Ουκρανία, οι φίλοι μου, οι παππούδες μου και ο πατέρας μου με περιμένουν. Όμως εδώ ξεκινάω μια νέα ζωή», είπε στους δημοσιογράφους του RTS. 2.000 χιλιόμετρα βόρεια, η Άννα Μ. από τη Μαριούπολη μεγαλώνει τη μικρή της κόρη στη Σουηδία. Εξηγεί στους δημοσιογράφους του Σουηδικού Ραδιοφώνου ότι τα επόμενα βήματά της θα εξαρτηθούν από τα νέα για τον σύζυγό της, ο οποίος αιχμαλωτίστηκε στην πρώτη γραμμή.

Εν τω μεταξύ, τρία χρόνια αφότου έφυγε από την Οδησσό μόνο με τις γάτες, τον φορητό υπολογιστή και τη φωτογραφική της μηχανή, η Αναστασία Β. στις Βρυξέλλες εξακολουθεί να αγωνίζεται να φανταστεί το μέλλον της. «Όσο κι αν προσπαθώ να κρατηθώ από κάτι που να μοιάζει με την παλιά μου ζωή, δεν μπορεί να γίνει. Στο μέλλον, ίσως να είμαι ένα λειτουργικό μέλος της κοινωνίας εδώ, ενώ θα επισκέπτομαι συχνά το σπίτι μου. Ή να βρω μια δουλειά όπου να μπορώ να συμβάλω στην αποκατάσταση της χώρας μου. Θα δούμε. Προς το παρόν, μαθαίνω τη γλώσσα και ψάχνω για δουλειά. Αυτό είναι όλο».

«Νομίζω ότι αυτό είναι το πιο σημαντικό για τους πρόσφυγες: έχουμε βραχυπρόθεσμους στόχους».

Περισσότερα για το θέμα (στην συλλογή του AEP):

* Το A European Perspective είναι μια συντακτική συνεργασία που συνδέει τα Ευρωπαϊκά Δημόσια Μέσα Ενημέρωσης. Μάθετε περισσότερα εδώ.

Το περιεχόμενο παρέχεται από AFP (France), BR (Germany), CT (Czechia), Franceinfo (France), ERR (Estonia), ERT (Greece), LSM (Latvia), LRT (Lithuania), RTBF (Belgium), RTE (Ireland), Suspilne (Ukraine) και SWIswissinfo.ch (Switzerland)

Πρόσθετο ρεπορτάζ από Martin Sterba (Česká televize), Catherine Tonero (RTBF), Sara Badilini (EBU), Olga Sosnina (Swedish Radio).

Δεδομένα: DatosRTVE

Έρευνα και συντονισμός: Sara Badilini, Luis Garcia Fuster, Michelle Hough, Martin Sterba

Υπεύθυνος σύνταξης: Kim Gittleson (EBU)

Μετάφραση και επιμέλεια για ΕΡΤ: Babis Kokosis

Διαχείριση προγράμματος: Alexiane Lerouge (EBU)

Εικονογράφηση: Ann-SophieDeSteur