Η μάχη στο Τραχήλι στις 15 Αυγούστου 1943

 

 

 

 

 

Της Ειρήνης Παπάζογλου*

Περισσότερο ίσως από κάθε άλλο τόπο στην Ελλάδα, η περίοδος της γερμανικής κατοχής στη Κρήτη έχει συνδεθεί με μια σειρά από ιστορικά, κοινωνικά, πολιτικά, στρατιωτικά γεγονότα, συμβάντα, το οποία είναι επίσης σημαντικά από συναισθηματικής, μαρτυρικής αλλά και πατριωτικής πλευράς. Και αν αυτό ισχύει γενικά, για την Κρήτη, για τούτο τον τόπο ισχύει πολύ περισσότερο, για αυτόν εδώ, -τον ιερό τόπο- που λέγεται Τραχήλι και για το μαρτυρικό χωριό που λέγεται Βορίζια. Αλλά και κατ’ επέκταση για τις γύρω περιοχές που λέγονται, Αμάρι, ‘Αη Βασίλης, Μεσσαρά. Περιοχές που οι Γερμανοί ονόμασαν “Τρίγωνο του Διαβόλου” και οι Άγγλοι “Άντρο αντίστασης”. Τούτες οι συμβολικές ονομασίες, που απέδωσαν τόσο κατακτητές όσο και σύμμαχοι στις παραπάνω περιοχές, δεν ήταν διόλου τυχαίες. Αντ’ αυτού έχουν νόημα, καθώς συνδέονται άμεσα με το σχηματισμό της κύριας ομάδας κρούσεως, της ομάδας Πετρακογιώργη, που ο πρώτος πυρήνας σχηματίστηκε εδώ, σε ετούτο εδώ τον τόπο, όπως δείχνει και η γνωστή φωτογραφία του αρχηγού με τους 5 Βοριζανούς, τον Εμμανουήλ Βεισάκη, τον Γεώργιο Φαραγκουλιτάκη, τον Γεώργιο Καργάκη, τον Διονύσιο Φραγκιαδάκη και το Γεώργιο Μπαλάσκα, φωτογραφία, που εκτίθεται στην ενότητα ‹‹Κρητική Αντίσταση ›› του Πολεμικού Μουσείου Αθηνών..

Μέσα στα 4 χρόνια που διήρκησε η Κρητική Αντίσταση συνέβησαν τόσα γεγονότα, που θα χρειαστούν χιλιάδες σελίδες να καταγραφούν –και δεν υπερβάλλω– ούτε το λέω ρητορικά. Θα χρειαστεί τόση επίπονη ερευνητική εργασία για τη συλλογή και διασταύρωση των ερευνητικών δεδομένων, αλλά και ταυτόχρονα πολύς σεβασμός για να καταγραφούν. Και καθ ’ότι είναι αδύνατο να γίνει αυτό από ένα άτομο ή φορέα ,ο κάθε τόπος πρέπει να καταγράψει την δική του ιστορία για να την προφυλάξει ”από τα χέρια ανόσιων ληστών” όπως λέει ο Ανδρέας Κάλβος ο εθνικός μας ποιητής. Και οι ληστές της ιστορίας είναι πολλοί : αυτοί που τη λεηλατούν, αυτοί που την υποκλέπτουν, αυτοί που την ισοπεδώνουν, αυτοί που τη διαστρεβλώνουν, και αυτοί που ασεβούν πάνω στα κόκκαλα της.

Βρισκόμενοι λοιπόν σήμερα σε αυτόν τον τόπο, σε αυτές τις βαριές πέτρες, που γράφει και ο Σεφέρης, φορτωμένες με τις μνήμες των προγόνων, με τα πατήματα της ιστορίας οφείλουμε να τελέσουμε το δικό μας χρέος: να θυμηθούμε την ιστορία μας και να ενσωματώσουμε με σπουδή το συλλογικό μας παρελθόν.

Στρέφοντας το βλέμμα μας στην ένδοξη αυτή μάχη, που σήμερα τιμούμε, οφείλουμε να επισημάνουμε ότι η μάχη στο Τραχήλι, στις 15 Αύγουστου του 1943, είναι ένα από τα σημαντικότερα γεγονότα της Αντίστασης του βουνού ,που μαζί με το Ολοκαύτωμα των Βοριζίων, που ακολούθησε στις 26 Αυγούστου του 43, φανερώνουν την επιθετικότητα και το μένος του κατακτητή απέναντι σε κάθε ελεύθερη και πατριωτική ψυχή, απέναντι σ’ εκείνους, που δε δέχθηκαν να σκύψουν το κεφάλι μέσα στη λάσπη της σκλαβιάς και το δωσιλογισμό. Δεν ήταν μια συνηθισμένη συμπλοκή ή μια μάχη δυο αντιμαχόμενων παρατάξεων, αλλά ένα πολιτικό-στρατιωτικό-κοινωνικό γεγονός στο οποίο συμπυκνώνονται πολλά στοιχεία, και πολλοί παράγοντες: ο γερμανικός, ο αγγλικός, ο αμερικανικός και ο αντιστασιακός, στοιχεία τα οποία με πολλή προσοχή και σεβασμό προσπαθεί να μας τα μεταφέρει στα βιβλία του ο Κώστας Καργάκης με τον οποίο έχω την χαρά και την τιμή να συνεργάζομαι σε διάφορες ερευνητικές εργασίες ιστορίας.

Τα γεγονότα που συνέβησαν στη διάρκεια της Κατοχής είναι πολυπληθή, για αυτό το λόγο θα εστιάσουμε στα γεγονότα που αφορούν και επηρέασαν τις εξελίξεις στη μάχη στο Τραχήλι. Σημείο καμπής της μάχης στο Τραχήλι ήταν η συγκρότηση της ομάδας Πετρακογιώργη κατά των γερμανικών δυνάμεων στην αρχή της Κρητικής αντίστασης. Πιο συγκεκριμένα, τον Ιούνιο του 1941, ο Γεώργιος Πετρακογιώργης από το Μαγαρικάρι, μαζί με 5 Βοριζανούς που προαναφέραμε σχηματίζουν τον πρώτο πυρήνα της αντιστασιακής ομάδας, μιας ομάδας που διαρκώς αυξανόταν από μέλη,που προέρχονταν από την ευρύτερη περιοχή των χωριών της Ρίζας και της Μεσαράς. Βασικό ρόλο στη σύσταση της ομάδας του πρώτου πυρήνα έπαιξαν ο Χατζογίωργης από τις Καμάρες, ο αδελφός του Πετρακογιώργη, γιατρός, ο ξάδελφος του Αγησίλαος αλλά και άλλοι οι όποιοι αναγράφονται στις αναφορές του Αρχηγού στο Γενικό Επιτελείο Στρατού (Γ.Ε.Σ).

Η ομάδα διαδραμάτισε κεντρικό ρόλο στην Αντίσταση της Κρήτης. Συνεργάστηκε με άλλες ομάδες, όταν χρειάστηκε, με το Στρατηγείο της Μέσης Ανατολής και την Force 133. Η δραστηριότητα της ομάδας ήταν πλούσια σε αποστολές, σαμποτάζ, παραλαβές από ρίψεις αεροπλάνων, συμπλοκές και μάχες, όταν χρειάστηκε, αλλά πάνω απ’ όλα η ομάδα αυτή, σήκωσε το πατριωτικό αίσθημα και ”μίλησε όταν κανείς δε μιλούσε” όπως λέει και ο Σεφέρης.

Η δράση της ομάδας δεν διακόπηκε ποτέ στα 4 χρόνια της Αντίστασης. Ούτε τους 4 μήνες που έλειπε ο αρχηγός στη Μέση Ανατολή, διάστημα, δηλαδή, από τις 12 Φλεβάρη μέχρι τις 6 Ιουνίου 1943. Στο διάστημα αυτό η ομάδα λειτούργησε από μια διοικούσα επιτροπή από τους Βοριζανούς Γιώργη Καργάκη(Ψαρογιώργη), Διονύσιο Φραγκιαδάκη, και Εμμανουήλ Βεισάκη αλλά και από τον Καμαριανό Γεώργιο Χατζάκη (Χατζογιώργη) .

Με την επιστροφή του αρχηγού, στις 6 Ιουνίου του 43, η ομάδα εξοπλίζεται και στελεχώνεται με περισσότερους άνδρες, από την περιοχή, από το Αμάρι και τη Μεσαρά. Και συγκεντρώνονται στις Κουτσουνάρες δίπλα στον Πόρο της Νίδας. Το Δεκαπενταύγουστο η ομάδα μεταφέρει το λημέρι της στη θέση ”Πριγιός” πάνω από το χωριό Βορίζα. Μέρες τώρα προσμένει τις ρίψεις με αλεξίπτωτα, την παραλαβή όπλων και εφοδίων που είχαν υποσχεθεί οι Αμερικάνοι στην Μέση Ανατολή στον Πετρακογιώργη, πράγμα που πίκρανε ή τουλάχιστον δυσαρέστησε τους Άγγλους συμμάχους.

Μια συμπλοκή στον Πόρο της Νίδας μεταξύ ανταρτών και γερμανικών ταγμάτων και ζωοκλεφτών έθεσε ξανά επί τάπητος το ζήτημα της μετακίνησης της ομάδας. Κατά τη διάρκεια, μάλιστα, της μάχης βρέθηκε εκεί και ο γερμανός αστυνόμος από της Καμάρες, ο οποίος κατέγραψε τις θέσεις των ανταρτών. Το γεγονός αυτό σε συνδυασμό με το φόβο αντιποίνων εναντίον του χωριού έκανε τους αντάρτες να σκεφτούν την εκ νέου μετατόπιση της έδρας τους προς τα δυτικά.

Η μετακίνηση, ωστόσο, της ομάδας καθυστέρησε, επειδή ήθελαν να κοινωνήσουν για χάρη της Παναγίας, όντας θρησκευόμενοι, και επειδή περίμεναν την αμερικανική βοήθεια η οποία δεν ήρθε κατά τις ημέρες που είχε συμφωνηθεί αλλά τρεις μήνες περίπου αργότερα, πιθανόν λόγω της εμπλοκής στην υπόθεση της αγγλικής πλευράς.

Αξημέρωτα τις 13 Αύγουστου η ομάδα κατόπιν συνεννοήσεως με ένα Αγιορείτη Καλόγερο της Μονής Βροντησίου θα κοινωνήσει στο Σκούρακα του Πευκιά, θέση μεταξύ του λημεριού και του Μοναστηριού. Οι αντάρτες επέστρεψαν στο λημέρι. Το Σάββατο 14 Αύγουστου ετοιμάζονταν να κάνουν Λαμπρή, τη Μαύρη Λαμπρή όπως εξελίχθηκε.

Ξημερώματα της Παναγίας, ο Ψαρόκωστας, παλιός οιωνοσκόπος και βλεπάτορας, φρουρός δηλαδή, αντιλήφθηκε τους Γερμανούς που είχαν κυκλώσει το χωριό. Ο Πετρακογιώργης δίνει εντολή να τραβήξουνε δυτικά. Αλλά οι φρουροί της ημέρας Χατζομανώλης και Μπίλιος έρχονται λαχανιασμένοι να αναγγείλουν ότι από τις καμαριανές κορυφές ανεβαίνουν, γερμανικά τάγματα. Ο αρχηγός κατάλαβε ότι ήταν κυκλωμένοι. Το γεγονός αυτό το επιβεβαίωσαν και οι τρεις φωτοβολίδες τροχιοδεικτικές που έπεσαν γύρω από το λημέρι.

Στο σημείο αυτό υπήρξε ένας διάλογος μεταξύ των Βοριζανών και του Πετρακογιώργη. Ο αρχηγός δέχτηκε τη γνώμη των Βοριζανών να τραβήξουν προς το Ρούβα, ουδέτερο έδαφος, για να αποφευχθούν τυχόν αντίποινα στο χωριό. Πήραν το δρόμο προς το Ρούβα, αλλά ”ο ληστής θάνατος” όπως λέει και ο Λόρκα τους περίμενε στο Τραχήλι.

Μόλις πάτησαν στον Πόρο του Τραχηλιού σέρνουν οι πρώτοι τη φωνή: ”Ομπρός σας είναι οι Γερμανοί!”. Ακολούθησε μια ηρωική και ταυτόχρονα παράδοξη μάχη με την έννοια ότι ενώ οι Γερμανοί είχαν πιάσει το πέρασμα με 450 μάουζερ και αλλά βαριά όπλα και το πιθανότερο ήταν και οι 22 από τους αντάρτες να σκοτωθούν όλοι μέσα στο κλοιό, συνέβη περίπου το αντίθετο, οι αντάρτες να μην υποχωρήσουν και να έχουν μικρότερες απώλειες από τον κατακτητή. Αυτό συνέβη επειδή οι Γερμανοί δεν τα κατάφερναν καλά στα κρητικά βουνά αλλά και επειδή δεν γνώριζαν τον ακριβή αριθμό των ανταρτών, καθώς επίσης διότι φοβούνταν τους αντάρτες!

Ναι μεν οι Γερμανοί σοκαρίστηκαν, όπως μαρτυρεί ο ίδιος ο γιατρός του τάγματος, που βαριά τραυματισμένος επέζησε και αφηγήθηκε την ιστορία στον Γιάννη Αλεβιζάκη κάτοικο Μοιρών. Από την άλλη, όμως, είχαν την υπεροχή και, όσον αφορά τον εξοπλισμό, το ανθρώπινο δυναμικό, αλλά και τη θέση τους στον κλοιό.

Τη στιγμή, λοιπόν, που πάτησαν οι αντάρτες το ίσιωμα του Τραχηλιού υπήρξε ένα ξάφνιασμα και από τις δυο πλευρές.

Πάνω σε ένα βράχο, όρθιος ο Γερμανός λοχαγός δίνει εντολές. Ο Πετρακογιώργης στο ημερολόγιο του τον χαρακτηρίζει ζωηρό, λόγω των κινήσεων του. Στο σημείο αυτό συνέβη ένα αναπάντεχο γεγονός, που καθόρισε εν πολλοίς την πορεία της μάχης. Ο Μπαλάσκας, μέλος του πρώτου πυρήνα της ομάδας, παλιός καλός κυνηγός, άσος στο σημάδι, γονατίζει πίσω από ένα βράχο, σκοπεύει τον Γερμανό και τον σκοτώνει. Ακολουθεί, η φωνή του Αρχηγού: ”Πάνω τους παλληκάρια μου!”. Έτσι αρχίζει το πανηγύρι. Κυκλωμένοι, λοιπόν, έδωσαν τη μάχη, μια μάχη, που δεν είναι συνηθισμένη στα πολεμικά χρονικά, όπως εξηγήσαμε προηγουμένως.

Η μάχη κράτησε από τις 9 το πρωί μέχρι τις απογευματινές ώρες, γύρω στις 5.Ήταν κυριολεκτικά ένα μακελειό∙ μέσα στην κάψα, τη δίψα, το θρήνο και το θάνατο, που χρειαζόταν ατσάλινα νεύρα για να την αντέξει κανείς.

Ο απολογισμός της μάχης ήταν εκ μέρους των ανταρτών, 7 νεκροί και άλλοι τόσοι περίπου τραυματίες. Από τη γερμανική πλευρά είχαμε 33 νεκρούς, όπως περιγράφει ο Πετρακογιώργης στο ημερολόγιο του και 70 τραυματίες. Ο τελευταίος τραυματίας, που τον περισυνέλεξαν σχεδόν νύχτα, ήταν ο ίδιος ο νεαρός γιατρός του γερμανικού τάγματος, που τον φώναζαν Ζαχρ. Ο ίδιος τραυματίας επέζησε, υπηρέτησε στην Κρήτη 4 χρόνια, και διηγήθηκε την ιστορία, όπως προανέφερα στην Γερμανία στον Γιάννη Αλεβιζάκη. Η μαρτυρία του Γερμανού τραυματία γιατρού αποτελεί μια πολύτιμη πηγή, καθώς μέσα από αυτή βλέπουμε το πώς είδαν οι Γερμανοί τη μάχη. Με άλλα λόγια βλέπουμε την άλλη άποψη. Η μαρτυρία, μάλιστα, αυτή είναι καταγεγραμμένη στο υπό έκδοση βιβλίο του Κωνσταντίνου Καργάκη. Θα αναφερθώ μόνο σε δυο-τρεις χαρακτηριστικές φράσεις του γερμανού γιατρού “..Δυστυχώς είχαμε απώλειες..,“ ,“Ο γερμανικός στρατός απογοητεύτηκε, έπαθε ένα τρακ“, “Οι αντάρτες είχαν τη πρωτοβουλία και εμείς τα χάσαμε, δε ξέραμε το βουνό.!..“

Όση ώρα διαρκούσε η μάχη στο Τραχήλι, κάτω στο χωριό Βορίζα, δινόταν μια άλλη μάχη εξίσου σκληρή. Οι Γερμανοί μάζεψαν τους χωριανούς πίσω από την εκκλησία, στο παλιό σχολείο, και με τη βοήθεια δυο γκεσταμπιτών, του Μαγιάση και ενός άλλου Κρητικού ξενοχωριανού με τη μαύρη κουκούλα, συνέλαβαν και έδεσαν ομήρους, συγγενείς των ανταρτών: τον Εμμανούηλ Βεισάκη- (Ορνία), τον Στυλιανό Βεισάκη –(Δρακοστελιανό), τον Ιωάννη Βεισάκη (Δρακογιάννη), τον Χαράλαμπο Χαραλαμπάκη (Θοδωροχαραλάμπη), τον Αριστείδη Σαλούστρο.

Ο ήλιος έγειρε. Πάνω στο Τραχήλι γίνεται η περισυλλογή των τραυματιών. Οι αντάρτες που έσπασαν τον κλοιό, δένουν στα γύρω χωριά (Σκουρβούλα, Γαλλιά, Κισσούς) τις βαριές πληγές τους. Ο Πετρακογίωργης, ο Ψαρογιώργης, ο Τσιγκριτσής, παραμένουν έως τις 8΄00 στον Κόκκινο Δέτη. Το βράδυ θα τραβήξουν λαβωμένοι στο Μιτάτο των Φρογάκηδων στ’ Ακόλλητα και ύστερα στα Λειβάδια, στου Μαρή, του Δράκου το Μιτάτο. Αργότερα, η ομάδα, όσοι έμειναν, θα σμίξουν στο Αρκάδι. Οι νεκροί Γερμανοί θα περισυλλεγούν την επομένη: Οι νεκροί αντάρτες με ειδική άδεια θα ταφούν επί τόπου, κι’ αργότερα, στην απελευθέρωση, τα οστά θα ταφούν πάλι προσωρινά στο Βρόντησι μέχρι να μεταφερθούν στο ηρώο των Βοριζίων.

Στο σημείο αυτό παραθέτουμε αναλυτικό κατάλογο των 22 παλικαριών που έλαβαν μέρος στη μάχη:

• Γεώργιος Πετρακογιώργης, αρχηγός, από το Μαγαρικάρι και τα παλικάρια του με τη σειρά, που τα καταγράφει στο ημερολόγιο του 1945. Βάζοντας πρώτα τους 7 νεκρούς, από σεβασμό στη μνήμη τους.

•Διονύσιος Φραγκιαδάκης (Τσελεκοδιονύσης), από τα Βορίζα,

•Χαράλαμπος Κατσούγκρης, από τη Λοχριά,

•Νικόλαος Σαρτζετάκης, από την Κρύα Βρύση Αγίου Βασιλείου

•Κωνσταντίνος Αποστολάκης από τη Μιαμού,

•Αλέξης Ανυφαντάκης, από τον Πλάτανο Αμαρίου

•Πολύδωρος Λιανουδάκης, από τα Σκούρβουλα

•Γεώργιος Κρυοβρυσάνακης, από τη Λοχριά

Και οι επιζήσαντες τραυματίες:

• Γεώργιος Καργάκης (Ψαρογιώργης), από τα Βορίζα,

• Εμμανουήλ Βεισάκης (Μανουσομανώλης) από τα Βορίζα,

• Γεώργιος Χατζάκης (Χατζογιώργης), από τις Καμάρες

• Εμμανουήλ Χατζάκης (Χατζομανώλης ),από τις Καμάρες και τη Μιαμού

• Γεώργιος Χαραλαμπάκης (Μπαλάσκας), από τα Βορίζα,

• Εμμανουήλ Τσιγκριτζής (Σκουρομανώλης), από το Ζαρό,

• Γεώργιος Τζίτζικας (Μπαχρής) από το Άνω Μέρος,

• Γεώργιος Καζάκης (Μπίλιος), από τα Πιτσίδια ,

• Εμμανούήλ Πετρακάκης (Πετρακομανώλης) από το Νεύς Αμάρι,

• Κυριάκος Κατσαντώνης (Μπελιβάνης), από του Γουργούθους,

• Γεώργιος Αναγνωστάκης (Κυριανίτης) από τη Κυριάνα Ρεθύμνης,

• Γεώργιος Φραγκιαδάκης (Τσελέκος) από τα Βορίζα,

• Αντώνης Χουστουλάκης από τους Κισσούς,

• Κωντσταντίνος Καργάκης (Ψαρόκωστας) από τα Βορίζα,

Εμπνευστές και εκτελεστές της όλης αυτής γερμανικής επιχείρησης ήταν ο υποστράτηγος Μίλερ και ο αρχηγός της γερμανικής αντικατασκοπείας Χάρτμαν, των οποίων το μένος δε σταμάτησε εδώ. Έντεκα μέρες μετά, στις 26 Αυγούστου, ημέρα Πέμπτη, οι Γερμανοί ξανακύκλωσαν το χωριό. Τώρα εκτός από τα όπλα κρατούν και εκρηκτικές ύλες. Μάζεψαν πάλι τους χωριανούς στην εκκλησία. Το σκηνικό των ίδιων δωσίλογων επαναλαμβάνεται. Εκτελούνται ο Βασίλειος Ζαχαριουδάκης, ο Ευστάθιος Καμπουράκης (Χαλκιαδοστάθης), ο Γεώργιος Καργάκης (Καργογιώργης) και αργότερα η Ελένη Ανδρουλάκη και ο Χρόνης Μακρυδάκης (Ζαφεροχρόνης). Έδωσαν μισή ώρα διορία για να μαζέψουν ό,τι προλάβουν. Πεζοπόρα γερμανικά τμήματα έβαλαν φωτιά στο χωριό και, ύστερα, επτά αεροπλάνα έριξαν 21 βόμβες, τορπίλες, όπως τις λέει ο Ν. Καζαντάκης στην έκθεση του, που συνέταξε μετά για λογαριασμό της τότε κυβέρνησης. Το χωριό ισοπεδώθηκε. Είναι αυτό που λέμε Ολοκαύτωμα κυριολεκτώντας. Οι χωριανοί πήραν το δρόμο της προσφυγιάς. Μετά τον πόλεμο έγινε νέα προσπάθεια να χτιστεί νέο χωριό κάτω από το Βροντήσι, τα νέα Βορίζια, όπως τα ονομάσανε, αλλά κάποιο χέρι σταμάτησε αυτή τη προσπάθεια και οι Βοριζανοί ξανάχτισαν το καμένο χωριό τους μέσα από τις στάχτες του.

Οι υπαίτιοι της καταστροφής ο Μίλερ, ο Χάρτμαν, αλλά και ο στρατηγός του φρουρίου Κρήτης, Μπρόγιερ δικάστηκαν μετά τον πόλεμο. Ο Μίλερ και ο Μπρόγερ εκτελέστηκαν στην Αθήνα στις 20 Μαΐου 1947. Το χωριό Βορίζα με προεδρικό διάταγμα υπ’ αριθμό 97 /16-3-2000 χαρακτηρίστηκε μαρτυρικό χωριό. Σήμερα το χωριό Βορίζια είναι περασμένο στην “Βίβλο των 90 μαρτυρικών χωριών της Ελλάδας”, ένα βιβλίο που προλογίζει ο Πρόεδρος της Δημοκρατίας και το Διοικητικό Συμβούλιο του Δικτύου Μαρτυρικών Πόλεων και Χωριών της Ελλάδος.

19-8-2012

* Η Ειρήνη Παπάζογλου είναι Αρχαιολόγος, μεταπτυχιακή φοιτήτρια στο ΠΜΣ ‟Πολιτισμός και Ανθρώπινη Ανάπτυξη ”, τμήμα ‟Φιλοσοφικών και Κοινωνικών Σπουδών” Πανεπιστήμιο Κρήτης.

Το κείμενο παρουσιάστηκε στις εκδηλώσεις στη μνήμη των πεσόντων στις 19 Αυγούστου